İLK TÜRKLERİN DÖNEMİNDE AVRASYA BOZKIR BÖLGESİ KONARGÖÇERLERİNİN ŞEHİR KÜLTÜRÜ: ARAŞTIRMA PROBLEMLERİNİN ORTAYA KONULMASI

Abstract

Makalede Birinci ve İkinci Türk Kağanlığı dönemlerine ait yerleşim yerlerini belirleme problemi incelenmiştir. Uzun bir zaman, bilimde Orta Asya Erken Orta Çağ konargöçerlerinin şehirlerinin olmadığı görüşü egemen olmuştur. XIX. yüzyılın sonlarında Hara Balgas (Karabalsagun), Porbajın1 ve diğer yerleşim yerlerinin gün yüzüne çıkarılmasıyla Hunlar döneminden Moğol dönemine kadar olan bozkırlıların şehir kültürünün araştırılmasına başlanmıştır. Hun Devleti, Uygur ve Kırgız Kağanlıkları, aynı zamanda Moğol İmparatorluğu dönemine tarihlendirilen anıtlar iyi bir şekilde araştırılmıştır. Çince letopisler, runik yazıtlar, Arap, Fars ve Avrupalı seyyahların eserleri gibi yazılı kaynaklarda bilgiler olmasına rağmen bilim dünyası tarafından Sayan-Altay bölgesi ve Türklerin hâkim olduğu tüm bölgelerde Türklere özgü şehirlerin varlığı gün yüzüne çıkarılamamıştır. Uygur Kağanlığı’nın başkenti Hara Balgas’ın (Karabalsagun veya Ordu Balık), Türk Kağanlığı’nın karargâhı olan Hara Horin veya Har Elst’in (Karakurum) kalıntıları üzerine yapıldığına dair tahminler yapılmıştır. Hun ve Uygur dönemi inşaat (yapı) teknolojisi karşılaştırıldığında, Çin teknolojisi “HanTu”nun uygulanması VIII.-IX. yüzyıllardaki yerleşim yerlerinin önemli ölçüde korunduğunu göstermiştir. Bu durum, Hun geleneklerinin Türk dönemindeki olası sürekliliği varsayımını da dikkate almakla birlikte, Türk şehirlerinin hem askerî harekâtlar sonucunda hem de zamanın etkisiyle önemli bir yıkıma uğradığını düşündürmüştür. Modern teknolojinin gelişmesiyle büyük arkeolojik nesnelerin uydu çekimleri aracılığıyla ortaya çıkarılması Avrasya step bölgesi gibi geniş bir alanda bilinmeyen antik şehirlerin silik izleri üzerinde büyük araştırmaların yapılmasını mümkün kılmıştır. Bu araştırma Birinci ve İkinci Türk Kağanlığı’nın şehirlerinin kaderine ışık tutmaya yardımcı olacaktır.

The paper addresses the issue of identifying fortified settlements of the First and Second Turkic Khaganate periods. For a long time, according the prevailing scientific viewpoint, the early medieval nomads of Central Asia had no towns. When Khara-Balgas, Por-Bazhyn, and other fortified settlements were identified in the late 19th century, a gradual study of the urban culture of the steppe people began, which existed from the Xiongnu period until the Mongol time. Currently, the best studied monuments date back from the period of the Xiongnu state, the Uyghur and Kyrgyz Khaganates, and the Mongol Empire. Despite the presence of seperate information in written sources (Chinese chronicles, runic inscriptions, descriptions by Arab, Persian and European travelers of the 9th-14th centuries), so far there are no known towns of the actual Turkic period both in the Sayan-Altai region, and throughout the territory of Turkic dominion. There is an assumption that Khara-Balgas (Karabalgasun or Ordu-Balyk), the capital of the Uyghur Khaganate, was built on the ruins of the headquarters of Turkic Khagans - Khara-Khorin or Khar-Elst. A comparison of the construction technology used in the Xiongnu and Uyghur periods demonstrates the substantial preservation of the 8th–9th century fortified settlements due to the use of the “hangi-tu” Chinese technology. This, and also taking into account a hypothesis concerning the possible continuity of the Xiongnu traditions in the Turkic period, suggests the significiant destruction of the Turkic towns both as a result of military operations, and under the influence of the time period. The development of modern technologies for identifying large archaeological sites using satellite images makes it possible to localize the inexpressive remains of previously unknown ancient towns in the vast Eurasian steppe area and carry out their large-scale studies. This study will shed light on the fate of the towns of the First and Second Turkic Khaganates.