Fütüvvetçilikte ve Türk Fütüvvetçiliğinde (Ahilik) İdeal İnsan ve Ahlâkı

Abstract

Arapça'da "gençlik, ergenlik çağı, delikanlılık" manâsına gelen fütüvvet kelimesi, ahlâkî anlamda "cömertlik, mürüvvet asalet" erdemlerine karşılık gelmektedir. Terim olarak ise, eski Arap toplumlarının asîl insan idealini ifade etmektedir. Fütüvvetçiliğin bir fikir ve ahlak hareketi olarak ortaya çıktığı yerler Arap-İslâm diyarları iken, toplumsal birlik (fityân) olarak gelişimi Türk ve İran bölgeleri olmuştur. Kabile değerlerinin bir araya getirdiği fityân, sözkonusu değerlerin işlevsizleşmesiyle toplumsal sorunlara kaynaklık etmiştir. Bunun üzerine fityân Abbasi Halifesi Nâsır'ın öncülüğünde İslâm tasavvufunun ilkeleri temelinde yeniden yapılandırılmıştır. Bu süreçte fütüvvet kuralları bir tüzükte (fütüvvetnâme) toplanarak fütüvvet yolunun temel ilkeleri tespit edilmiştir. Fütüvvetnâme yazma işi mutasavvıflara verilmiştir. Böylece fütüvvet sûfilik etkisine girmiştir. Sûfîlik etkisindeki fütüvvet, kabile değerlerinden soyutlanmış İslâm'ın yüksek insan idealine yönelmiştir. Abbasi Halifesi Nâsır zamanında fütüvvet hareketi, merkezî bürokratik bir kuruma dönüştürülmüştür. Farklı kültürlerle etkileşim yeni fütüvvet yapılanmalarını ortaya çıkarmıştır. Fütüvvetçilik Selçukluların Abbasî Hilâfetiyle kurdukları kültürel ilişkiler çerçevesinde bizzat halife tarafından görevlendirilen âlimler vasıtasıyla Anadolu'ya intikal etmiştir. Türk fütüvvet yapılanmasının adı ahiliktir. Dolayısıyla ahilik, fütüvvetin Türk kültürüne özgü biçimidir. Bu anlamda ahilik, fütüvvetçiliğin kadim Türk gelenekleriyle yoğuruluşunun esnaf teşkilatlarında bedenleşmesinden ibarettir. Ahîlikte İslâmî-tasavvufî fütüvvet ilkeleri ile kadim Türk gelenekleri eksenli bir ahlâk ve bu ahlâkın biçimlendirdiği bir insan tipi (ahi) geliştirilmeye çalışılmıştır. Ortaçağ çalışma kültürü, Bizans loncalarının etkisi, göçebelikten kalan tortular ve şehir yaşamının kayıtları ahilik ahlakının diğer biçimlendirici dinamikleridir. Türk esnaf ve sanatkârının çalışma yaşamına asırlarca yön vermiş ahi ahlakının tarihî-sosyolojik bir perspektifle ortaya konulması günümüz çalışma yaşamı açısından da önemlidir. Çalışmada ahilik belirginleştirilmeye çalışılmıştır. ahlakı, fütüvvet hareketinin gelişim seyri üzerinden

Meaning “youth, adolescence, youthfulness” in Arabic, the word futuwwa corresponds to the virtues of “generosity, braver, nobility” in terms of morality. As a term, it represents ideal noble human of old Arabic societies. Futuwwaism as a movement of idea and morals originates in Arabic-Islamic lands while futuwwaism as a social union (fityân) originates in Turkish and Iranian regions. Congregated by tribalistic values, fityân served as the spring of social problems as the aforementioned values lost their functions. Thereupon, fityân was reconstructed under the leadership of Abbasi Khalifa Nâsır based on the principles of Islamic sufism. Within this period, futuwwa rules were gathered in a constitution and the basic principles of the way of futtuwwa were established. Sufis were in charge of writing the rules and regulations of futuwwa. Thus, futuwwa came under the influence of sufism. Under the influence of sufism, futuwwa turned towards high human ideal of Islam isolated by tribalistic values. Futuwwa movement turned into a central bureaucratic organization in the time of Abbasi Khalifa Nâsır. Interactions with different cultures brought out new futuwwa settlements. Futuwwaism was inherited to Anatolia via pundits put in charge by the khalifa personally within the frame of the cultural relations Seljuqs formed with Abbasi Khilafat. Akhism is the name of Turkish futuwwa construct. Therefore, akhism is the type of futuwwa exclusive to Turkish culture. In this sense, akhism is composed of futuwwa kneaded with archaic Turkish traditions to come into existence in craftspeople’s organizations. Akhism attempted to develop a moral system based on Islamic-sufistic futuwwa principles and archaic Turkish traditions as well as a kind of human (akhi) shaped by this moral system. Other formative dynamics of akhism morals are working culture of middle ages, effects of Byzantium guilds, residuals of nomadic life, and records of city life. The manifestation of akhi morals that directed the work life of Turkish merchants and craftspeople from a historical-sociological perspective is also important for modern-day work life. The present study attempted to make akhism morals explicit through the development process of futuwwa movement. STRUCTURED ABSTRACT